ابوسعید پنجدیهیپَنْجْدیهی، ابوسعید تاج‌الدین محمدبن‌عبدالرحمان بن‌محمدمسعودی (ربیع‌الآخر۵۲۲- ربیع‌الاول۵۸۴/آوریل۱۱۲۸-مۀ۱۱۸۸)، محدث، فقیه، لغوی و ادیب شافعی بود. ۱ - معرفی پنجدیهیاز نام و دست‌نوشته‌های پنجدیهی تنها چنین برمی‌آید که منسوب به پنج دیه (پنجده) بوده است [۱]
سیوطی، بغیةالوعاة، ج۱، ص۱۵۸، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۲]
ذیل بنج‌دیه، یاقوت حموی، معجم البلذان.
و شاید همان‌جا تولد یافته است و شهرتش نیز به پنجدیهی به همین سبب باشد. پدرش عبدالرحمان مردی عالم و دانشمند بود و پنجدیهی، اول بار نزد او استماع حدیث کرد [۳]
احمد ابن‌دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۲، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، ۱۳۹۹ق.
[۴]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۱، ص۱۷۴، به کوشش بشار عواد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
پس از آن به قصد فراگیری دانش راهی سرزمینهای بسیاری چون شام ، عراق ، خراسان بزرگ، اصفهان و مصر شد و در محضر کسانی چون عبدالسلام‌بن‌احمد‌بلتیره ، مسعودبن محمدغانمی ، حافظ سلفی ، ابوشجاع‌بسطامی و ابومظفر تریکی حدیث شنید. [۵]
عبدالعظیم منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۸۷، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۶]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۱، ص۱۷۴، به کوشش بشار عواد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۷]
محمد ذهبی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدییثی، ج۱، ص۳۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۸]
ابوبکر ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج۲، ص۴۷، به کوشش عبدالعلیم‌خان، حیدرآباددکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
وی در یکی از سفرهایی که به اسکندریه داشت، از جمعی محدثان اجازۀ روایت اخذ کرد، سپس آن روایات را به صورت مجموعه‌ای مکتوب گردآورد. [۹]
احمد مقریزی، المقفی‌الکبیر، ج۶، ص۴۸، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
در ۵۷۵ق/۱۱۷۹م نیز پس از آن‌که از شام به مصر رفت، خود مجالس روایت حدیث و املا برپا کرد و کسانی مانند ابوالفتوح بغدادی و ابومحمدمکی از وی حدیث شنیدند. [۱۰]
ابوبکر ابن‌قاضی شهبه، طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش محسن غیاض، نجف، ۱۹۷۴م.
۱.۱ - خزانه کتابهای وقفی حلباز آن‌جا که پنجدیهی تربیت ملک‌افضل فرزند صلاح‌الدین ایوبی را نیز برعهده داشت، در سفری که او را به حلب همراهی می‌کرد، به خزانۀ کتابهای وقفی حلب راه یافت و کتابهای نفیس و ارزشمندی در زمینۀ ادب، لغت و... از جمله المحکم ابن‌سیده اندلسی به دست آورد و همان کتابها را پیش از مرگ به علت آن‌که وارثی نداشت، مجدداً وقف خانقاه سمیساطیه کرد. [۱۱]
علی قفطی، انباءالرواة، ج۳، ص۱۶۶-۱۶۷، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره/بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۲]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۳۳، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۱۳]
ابوبکر ابن‌قاضی شهبه، طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش محسن غیاض، نجف، ۱۹۷۴م.
[۱۴]
احمد مقریزی، المقفی‌الکبیر، ج۶، ص۴۹، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
ظاهراً به پشتوانۀ حمایت صلاح‌الدین بود که او به خود اجازه داد کتابهای وقفی خزانه را برای خود بردارد و کسی نیز جرئت اعتراض نداشت. ۱.۲ - علمیتپنجدیهی که گاه سرآمد علما و دانشمندان فقه و حدیث خوانده شده است، مردی زاهد، زیبارو، خوش‌پوش، آداب‌دان و مسلط بر اخبار و حکایات بود و در گفتار، فصاحتی اعجاب‌انگیز داشت، [۱۵]
علی قفطی، انباءالرواة، ج۳، ص۱۶۶، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره/بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۶]
احمد ابن‌دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۲، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، ۱۳۹۹ق.
[۱۷]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۱، ص۱۷۴-۱۷۵، به کوشش بشار عواد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۸]
ابوبکر ابن‌قاضی شهبه، طبقات النحاة و اللغویین، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۲، به کوشش محسن غیاض، نجف، ۱۹۷۴م.
خط را نیکو می‌نوشت و شعر نیز می‌سرود. ذهبی گوید: سلفی ترانه‌هایی (اناشید) از او نقل کرده است [۱۹]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۱، ص۱۷۴، به کوشش بشار عواد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
اما امروز بیش از ۴بیت از آثار ادبی او، چیزی برجای نمانده است. او در پایان سفرهایش در شهر دمشق مسکن گزید و سرانجام در سن ۶۲ سالگی درگذشت و در دامنۀ کوه قاسیون دفن شد. [۲۰]
ابن‌خلکان، وفیات، ج۱، ص۳۹۱.
۱.۳ - آثار خطی۱. مغانی المقامات فی معانی المقامات، که مفصل‌ترین شرح در ۵مجلد، برکتاب مقامات حریری است. بنا به گفتۀ ابن‌خلکان دسترسی پنجدیهی به خزانۀ کتابهای وقفی حلب در نگارش این کتاب بی‌تأثیر نبوده است. [۲۱]
ابن‌خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۹۰.
[۲۲]
عبدالله محمد حبشی، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۱۲۴، لندن، ۱۹۹۴م.
۲. منتخب من کتاب الزهد احمدبن‌حنبل. ۲ - فهرست منابع(۱) ابن‌خلکان، وفیات. (۲) احمد ابن‌دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، ۱۳۹۹ق. (۳) ابوبکر ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم‌خان، حیدرآباددکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۴) ابوبکر ابن‌قاضی شهبه، طبقات النحاة و اللغویین، به کوشش محسن غیاض، نجف، ۱۹۷۴م. (۵) عبدالله محمد حبشی، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن، لندن، ۱۹۹۴م. (۶) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۷) محمد ذهبی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدییثی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۸) سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۹) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۱۰) علی قفطی، انباءالرواة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره/بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۱) احمد مقریزی، المقفی‌الکبیر، به کوشش محمدیعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. (۱۲) عبدالعظیم منذری، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. (۱۳) یاقوت حموی، معجم البلذان. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پنجدهی»، ج۱۳، ص۵۵۵۳. |